Xin kể hầu quí vị một câu chuyện có thực, xảy ra cách nay không lâu tại ngay khu cư xá của người viết bài này:
Số là kẻ hèn này được một nhóm bạn phân công tổ chức
tiệc họp mặt mừng “Ngày Nhà Giáo” năm đó. Địa điểm lại chính là cái nhà nho nhỏ
của cha mẹ kẻ hèn này để lại trong một khu cư xá mênh mông được phân thành
nhiều lô nhà và mỗi lô được đặt tên bằng một chữ cái trong bảng mẫu tự. Chuyện
xảy ra cũng chỉ vì mấy cái tên mẫu tự này.
Trong số khách đến dự tiệc có người chưa từng ghé qua
tệ xá nên mặc dù có địa chỉ in sẵn trên thiếp, vài vị vẫn không cách nào tìm
được nhà. Vả lúc đó trời cũng đã tắt nắng mà điều kiện an ninh khu xóm lại dưới
mức an toàn, nghĩa là chả có đèn đường chi cả. Không cách nào đọc được bảng số
trước cửa các căn nhà không chịu lên đèn do muốn tiết kiệm điện, một vị giáo sư
đi lạc bèn áp dụng lời cha ông dạy “đường ở miệng mình chứ đâu”: thấy một đám
thanh niên đang ngồi cà phê đầu một ngã tư, ông hỏi, đại loại là “Lô giê ở
đâu?” Anh thanh niên không biết chữ “giê” là gì. Vị giáo sư chợt hiểu ra bèn
hỏi lại “Lô gờ ấy mà.” Anh thanh niên dường như đã hiểu nhưng muốn chắc hơn nên
hỏi lại “Gờ thì biết, nhưng mà gờ gà hay gờ gùa?”!!!
Vâng! Chữ “R” được dạy ở trong nước là “chữ Rờ”, và
thanh thiếu niên ngày nay lại có khuynh hướng nhà quê hóa trong phát âm, họ cố
gắng bắt chước cách phát âm [r] thành [g] của người miền Tây, “cái rổ” nói
thành “cái gổ”, “xong rồi” nói thành “xong gồi” và thành quen miệng, không sửa
được nữa. Hậu quả là “gờ” “gờ” như nhau. Thế nên anh nọ mới phải thêm gà với
rùa (nói ngọng thành “gùa”) cho nó “gõ gàng”. Theo cái kiểu “Bê bò hay bê phở”
ấy mà.
Đây là một vấn đề của các vị hàn lâm học sĩ nước ta.
Mà “nước ta” đã có Viện Hàn Lâm chưa ấy nhỉ? Nhưng dù chưa có hay có rồi đi nữa
thì cũng đã xảy ra một kết cục: Cách gọi tên chữ cái của cha ông ta, vốn là “A,
Bê, Xê, Dê...”, đã bị phủ nhận hoàn toàn. Các ngài hàn lâm học sĩ đã đặt lại
bằng một loạt tên có cùng vần [ờ]: “A, Bờ, Cờ, Dờ...”, có lẽ với lý do dễ ghép
vần. Mà đúng thế thật, “bờ a ba” nghe xuôi hơn là “bê a ba” chứ nhỉ. Nếu phải
đánh vần “bê a” thì kết quả phải là “bêa” chứ sao lại là “ba” được.
Mới nghe thì thấy các ngài “Hàn Lâm Học Sĩ nước ta”
quả là có lý. Nhưng thực tế thì các ngài đã đánh đồng bản chất với tên gọi.
(Cái sai lầm về bản chất và tên gọi thì chỉ có học sinh cấp 1 mới mắc phải, còn
người nhà quê thì thường nhắc nhau “nó vậy mà không phải vậy”.) Không phải bất
cứ ai tên là “Đại” cũng to lớn, bất cứ ai tên “Minh” cũng sáng láng đâu. Thế
nên tên chữ là tên chữ, khi đánh vần ta có thể quên tên chữ đi mà chỉ cần nhớ
âm của chúng là đủ. Với lại khi cần đọc chữ viết tắt mà dùng tên của các ngài
đặt thì sẽ sinh lắm chuyện buồn cười. Chả lẽ lại nói “nờ đờ cờ pờ” khi phải đọc
“NĐCP” hay “nờ quờ tờ ư đờ” khi đọc “NQTƯĐ”. Rối quá nên các phát thanh viên
truyền hình khi phải đọc “WTO” cho hàng chục triệu khán thính giả nghe đã lúng
túng và đọc đại “vê kép ti âu”! (Chuyện có thực, chả hiểu tại sao lại ra nông
nỗi thế.) Rồi “NQĐHTWĐ” đọc là...?
Bây giờ hãy thử bàn đến những sai lầm trong cách đặt
tên của quí cụ hàn lâm viện sĩ Việt Nam
Như ta biết, tất cả các chữ phụ âm của tiếng Việt đều
được các ngài đặt tên bằng âm của nó ghép với vần “ờ” theo kiểu chữ nào mang
âm nấy . Như chữ B tên là “bờ”, âm “bờ”, C là “cờ” âm “cờ”, vân vân... Cách
đặt tên này có vẻ có qui luật và dễ nhớ. Tuy nhiên có thật quá khó trong việc
nhớ tên khoảng 20 chữ phụ âm cho dù tên chúng không theo qui luật nào hết? Lại
nữa, khi phải đọc một loạt chữ viết tắt có vần [ờ] thì quả thật không ai có thể
nghe rõ được vì chúng là vần xuống giọng. (Có lẽ nên bỏ dấu huyền đi và sửa
thành bơ, cơ, dơ, đơ... thì khi đọc chữ tắt nghe mới rõ ràng.) Thế nhưng cứ
theo luật của các cụ thì chữ K tên là gì một khi C đã là “cờ” rồi? À, quí cụ
gọi tên nó là “ca”, nhưng thế thì còn
đâu qui luật “chữ nào âm nấy” nữa. Mà tên “ca” này lại càng lỏi ra khỏi thanh
dấu huyền của toàn bộ (lẽ ra nên đặt là “cà”). Vậy tức là khi nào bí quá thì
quí cụ lại theo cách gọi tên cũ của tổ tiên?!
Hai chữ S và X cũng được các cụ giữ lại tên cũ là “ét
sờ” và “ích xì”. Các cụ sợ gì mà không đặt tên chúng là “sờ” và “xờ” cho đúng
luật của các cụ. Các cụ bảo nếu gọi chúng là “sờ” và “xờ” thì e rằng học sinh
tiểu học không phân biệt được. Mà quả có thế thực, có một thời các giáo viên
tiểu học xã hội chủ nghĩa phải dạy “S” tên là “sờ” và “X” tên là “xờ”, học sinh
(chắc là miền Bắc, vì người Bắc không phân biệt được 2 âm này) loạn cả lên, cứ
sai chính tả hoài. Thế rồi có một cô giáo đã “phát huy sáng kiến”, gọi “s” là
“sờ chim” vì có dạng viết tay giống hình con chim, và “x” là “sờ bướm” vì có
bốn cánh giống hình con bướm. Rồi cô dặn học trò “Các con phải nhớ sung sướng
là sờ chim, còn xót xa là sờ bướm...”!
Các cụ sợ chúng không phân biệt được “sờ” và “xờ” của
S và X, thế thì các cụ tưởng rằng chúng phân biệt được “bờ” và “pờ” của chữ B
và P chắc? Các cụ cũng tưởng là chúng có
thể phân biệt được “dờ” và “zờ” của chữ D và Z chắc? Các cụ hay tưởng quá!
Rồi chữ “gờ” của các cụ (G), vì thấy nó có âm [g] (gờ)
các cụ bèn gọi nó là chữ “gờ”. Nếu quả thật nó chỉ có âm gờ thì các cụ cứ “gé”
“zảng” đường mà “gi” chép “zúp” tôi, tôi chẳng “gẻ” lạnh “zì” các cụ đâu! Quả
là “gê” tởm!
Một điều đặc biệt không thể chấp nhận được là các cụ
gọi chữ Q là chữ “quờ”. Vâng, các cụ phải đổi tên nó thôi, vì nếu giữ tên cũ là
“cu” thì sợ học sinh con gái đỏ mặt không học chính tả được. Ấy, các cụ lại
tưởng ai cũng luôn nghĩ tục như mình rồi. Mà thôi, cứ cho rằng các cụ sợ đúng
đi vì hồi đó các cụ bà hàn lâm viện sĩ cũng đã từng đỏ mặt khi học chữ này.
Nhưng nếu nó tên là “quờ” và mang âm “quờ” thì cần gì phải ghép thêm chữ “u”
vào sau nó nữa cho phiền, cứ tha hồ viết tên của sản phẩm ăn được của cây cối
là “qả” (vì quờ = q, quờ a qua hỏi qả = [kwả]). Và viết thoải mái các câu sau,
“qả qít có mùi thơm dịu hơn qả qất”, “gà vịt nhà em nó cứ qang qác qàng qạc
qanh qẩn trong sân”, “hôm qa cụ qính qáng để qên cái qần ở Bà Qẹo”, có phải
tiện hơn không? Các cụ không tài nào nhận ra “q” phải được gọi là “chữ cu” và
khi ghép nó với “u” thành cặp “qu” thì được qui ước là một phụ âm ghép có âm [quờ]
hay [kw].
Nhân tiện xin mở một dấu ngoặc để nói thêm về chuyện
cái sai trên đây đã kéo theo một cái sai khác của các cụ: sai khi cho rằng viết
“qui” là sai.
Các cụ nhận xét rằng “ui” là một vần, vần [ui], vậy
ráp nó với “q” thành chữ “qui” thì sẽ đọc là “cui” trong “dùi cui”. Các cụ quên rằng ở đây ta ráp “i” vào với
“qu” chứ không phải “ui” vào với “q”.
Chính vì “qu” mang âm “quờ” [kw] nên âm [i] đi sau nó
muốn viết bằng “i” hay “y” cũng đều đúng do cả hai đều có âm nguyên [i]. Sau
này, khi có khuynh hướng viết tất cả âm [i] bằng chữ “i” thì viết “qui” lại
càng đúng hơn với các cụ chứ. Vì cái chuyện viết tất tần tật “i” chính là í của
các cụ chứ có phải của ai khác đâu, mĩ thuật, kĩ sư chẳng hạn.
Thế rồi các cụ qui định nọ kia, bắt người ta viết “quỷ”
chứ không cho viết “quỉ”, “quỳ” chứ không được “quì” v.v... Các cụ sai lầm và
trở nên võ đoán quá. Thực ra kiểu các cụ cho là sai mới là kiểu đúng của nguyên
tắc ngữ âm. Còn khi một số nhà văn nhà báo theo thói quen riêng đã ghép vần
“úy” vào với một chữ Q thành “quý”, vần “ùy” ghép thành “quỳ” họ đã quên là không
có một chữ “q” độc lập trong tiếng Việt. Nếu muốn ráp vần “uý” với phụ âm
dạng “c, k, q” thì chỉ cần viết “cúy” chứ không cần đến “q”. Và nếu nhất định
dùng “q” thì có ngay “quúy” hay “quùy”. Họ là “nhà” chứ không phải “sĩ” nên có
sai cũng không sao, còn các cụ được giao nhiệm vụ tìm cái đúng lại hồ đồ chọn
ngay cái sai thì “qả là qá qắt”!
Nói đến đây nghĩ lại thấy cần phải trân trọng xin lỗi
các cụ viện sĩ viện hàn lâm Việt Nam
Qua đây ta thấy một nguyên tắc phiên âm [k] của Việt
ngữ:
- Dùng “c” khi đi trước a, o, u (nguyên âm nhóm 1): con
cá cứ cố công cắn càng con cua.
- Dùng “k” khi đi trước e, i (nguyên âm nhóm 2): kín
kẽ kể kỹ càng
- Dùng “qu” để diễn âm [kw] như “quả” [kwả], khác với
“của” [kuẩ/kuở], “qui” [kwi] khác “cui” [kui]...
Riêng trong 2 từ “quốc” và “cuốc” thì tiền nhân đã có
sự phân định như sau:
- Nếu là gốc Hán thì viết “quốc”: quốc gia, tổ quốc,
quốc thể, quốc tế... [kwốk] hay [kwớk], cũng có khi viết “quấc” (Đại Nam Quấc
Âm Tự Vị).
- Nếu không phải gốc Hán thì viết “cuốc”: cây cuốc,
chim cuốc, cuốc đất, cuốc xe, cuốc bộ... [kuốk].
Quả nhiên tiền nhân không sai khi phiên âm dùng “qu”
hay “cu”. Đến đây xin được đóng ngoặc.
Còn về tên của các chữ cái thì quả thật kẻ hèn này
cũng chưa từng nghe hay đọc thấy ai công bố chính thức gì cả, tìm trên Internet
cũng không thấy có văn bản nào. Bèn liệt kê ra đây bộ tên chữ đã học hồi còn
bé. Một số mẫu tự hồi đó ít dùng nhưng nay đã trở thành phổ biến trong sách vở
tiếng Việt cũng nhân đây xin được đề nghị tên cho chúng. Các nguyên âm không kê
ở đây vì chúng theo luật âm nào tên nấy, riêng i và y thì phân biệt là “i” và
“i dài”.
B
bê
|
C
xê
|
D
dê
|
Đ
đê
|
F
é-phờ
|
G
giê
|
H
hát
|
J
gi
|
K
ca
|
L
e-lờ[1]
|
M
e-mờ
|
N
e-nờ
|
P
pê
|
Q
cu
|
R
e-rờ
|
S
e-sờ[2]
|
T
tê
|
V
vê
|
W
vê kép
|
X
ích-xì
|
Z
giét
|
tên các phụ âm chữ Việt
Có một số điều cần bàn thêm cho rõ sau đây:
- Mặc dầu PH là một phụ âm
phổ biến nhưng lại không có một từ Việt nào bắt đầu bằng phụ âm P đơn. Có dùng
đến P thì nó phải có tên, gọi tên nó là “pê” và người Việt vẫn phát âm được
bằng cách bật môi cứng và mạnh hơn B. (Có những sắc dân Việt dùng âm này, họ nói “Sa-pa”, “Phan-xi-păng”.)
Trong một số sách giáo khoa có viết “Pí po, pí po, em tập lái ô-tô...” Vì âm
[p] xa lạ với người Việt nói chung nên chúng ta cần sửa lại là “bí bo...”
- Người Việt cũng không dùng chữ “F” mặc dù người miền
Bắc vẫn phát âm này trong các từ “phải, phỏng, phùn...” ([fải, fỏη,
fùn...]). Có lẽ vì thực tế này mà có
người đã viết “fương fáp, fì fèo”. Thiển nghĩ đây chỉ là những trò nghịch ngợm
của con trẻ khi đi học, muốn viết cho nhanh, vì rõ ràng chữ “F” ít nét, viết đỡ
mất thời gian hơn 2 chữ “PH”. Còn những người khai sinh ra chữ cái cho dân ta
thuở đầu đã nghe dân Nam Bộ phát âm các từ “phà, phu, phố...” bằng môi ([p]) có
gió trượt ([h]) nên đã phiên bằng “ph”.[3]
(Điều này rất hợp với hệ thống La-tinh: photo, physics, phone...) Trân trọng
cuộc khai sinh này nên đến nay dân ta dù Nam hay Bắc vẫn thống nhất viết “ph”
chứ không viết “f” (ngoại trừ khi viết một số từ vay mượn như “cà-fê” hay
“fax”). Đây là một đặc tính đáng quí của con người, luôn biết tôn trọng những
gì tạo ra mình, luôn biết trân trọng những vật phẩm người khác trao tặng cho
mình, như chính ông bà ta đã dạy “uống nước nhớ nguồn”. Còn nếu như có ai đó
muốn sửa lại một tí rồi bảo rằng chữ Việt đã do mình tu chỉnh tốt hơn hay thậm
chí tuyên bố chữ Việt là sản phẩm của mình thì cứ việc, mặc mọi người “fỉ” báng
hay “fê fán”.
Thế nhưng vì có viết “cà-fê”, phải dùng đến chữ “f”
thì nó phải có tên.
- Không thấy người Việt dùng chữ “J” trừ khi phải đánh
số thứ tự bằng chữ cái. Tuy nhiên nó vẫn phải có tên kẻo người ta không hỏi tìm
nhà được.
- Cũng không từ Việt nào có chữ “Z” ở đầu ngoại trừ
một trường hợp duy nhất “Ziên Hồng” do ông Lê Bá Kông chế ra. Tuy nhiên ta vẫn
thường gặp chữ “Dzũng”, và tên một thi sĩ là “Hồ Dzếnh”. Sau này còn gặp
“dzỏm”. Và từ ngày người Việt bị buộc phải “ly tổ cầu an” những chữ “Dz” xuất
hiện ngày càng nhiều để tránh người nước ngoài đọc sai tên của ai đó.
- Một nhận xét nhỏ về cách gọi tên của các chữ K, H,
Q, trong 3 thứ tiếng Anh, Pháp và Việt: Nếu áp dụng cách đặt tên chữ Việt trên
đây thì ta có bảng so sánh tuyệt vời sau (để ý phần nguyên âm của A, K và H y
hệt như nhau, U và Q cũng vậy):
A
|
K
|
H
|
U
|
Q
|
|
Anh
|
[eɪ]
|
[keɪ]
|
[eɪʧ]
|
[ju]
|
[kju]
|
Pháp
|
[a]
|
[ka]
|
[aʃ]
|
[ÿ]
|
[kÿ]
|
Việt
|
[a]
|
[ka]
|
[hat]
|
[u]
|
[ku]
|
Câu chuyện gờ gà gờ gùa lẽ ra
đã không xảy ra. Nhưng vừa rồi kẻ hèn này nghe loáng thoáng trong câu chuyện
điện thoại của tiện nội có câu “dê trên hay dê dưới ạ?” Vâng, cái gì cũng có
nhược điểm của nó. Tuy nhiên trong thực tế ở đời có những điều không cần phải
cải sửa gì nữa, nếu có muốn sửa cũng chẳng được hoặc cũng chẳng hay ho gì hơn.
Và cái bảng tên chữ cái tiếng Việt là một.
Ngày 13 tháng 11 năm 2007
Hồng Đức
Tiếng Việt Vỡ Lòng: Chữ và Âm
Học trò ở Việt Nam
Chuyện này có
từ cả chục năm nay mà không thấy ai lên tiếng hay có biện pháp gì để cải sửa
thì những nhà giáo “ưu tú”, nhà ngôn ngữ “hết lòng vì thế hệ trẻ”, và các giáo
sư “ngữ âm học” Việt Nam quả tình chỉ biết làm việc trên giấy tờ hay trên máy
vi tính (nói theo kiểu “cách mạng” là “làm việc quan liêu”), chỉ biết đợi đến khi
cả xã hội hình thành một cách phát âm sai thì lại mày mò tìm cách giải thích
rồi lại sáng tạo ra quy tắc này nọ, chẳng hạn trường hợp này sẽ được giải thích
là do “âm vị” của “a” khi đi trước các phụ âm nào đó thì hóa thành “e” hay [æ]
gì đó rồi bảo đó là quy luật cách phát âm của người Việt. Rồi những người lập
trình vi tính sẽ đòi sửa tất cả chữ “a” thành chữ “e” cho tiện việc “số hóa” gì
đó. Cuối cùng hóa ra tiền nhân sai khi viết chữ “a” trong từ “các”, “bạn”...
Đặc điểm của chữ Việt và các quy ước về âm của chúng:
Phần 1:
Nguyên âm
Ai cũng biết 3 yếu tố tạo thành một nguyên âm gồm:
- hình môi tròn hay bẹt (rounded, unrounded)
- độ rộng của khoang miệng (hàm càng hạ xuống thì khoang
miệng càng rộng; -- nhưng chỉ dùng lưỡi đưa ra thụt vào trong họng cũng thay
đổi độ rộng khoang miệng được chút đỉnh, vì thế mà có nhiều người “nói mà không
mở miệng” nghe vẫn có thể hiểu được.), và
- vị trí cao nhất của lưỡi, vị trí trước là phía ngoài,
sau là phía họng.
Về lý thuyết, với 3 khẩu độ, 3 cao độ lưỡi và 2 hình dạng
môi, một người bình thường có thể phát âm phân biệt được 18 nguyên âm khác
nhau.
Cách nay 50 năm (năm 1957) giáo sư Lê Ngọc Trụ trong cuốn “Việt
Ngữ Chánh Tả Tự Vị” của mình đã vẽ biểu đồ cách phát nguyên âm tiếng Việt
như sau:[4]
trước
|
giữa
|
sau
|
|
hẹp
|
i/y
|
ư
|
u
|
trung
|
ê
|
ơ â
|
ô
|
rộng
|
e
|
ă a
|
o
|
Biểu đồ vị trí âm của Lê Ngọc Trụ
Trong bảng này ông đã không nhắc tới hình môi.
So với bảng của
nữ giáo sư Han, người Mỹ gốc Hàn, lập năm 1966 sau khi nghiên cứu âm tiếng Việt
bằng các phương tiện đương đại, trích từ Wikipedia, thì không khác gì mấy.
Trong bảng của bà, có 4 khẩu độ:
Trước
|
Giữa
|
Sau
|
|
Hẹp
|
i/y
|
ư
|
u
|
Hẹp Vừa
|
ê
|
ơ
|
ô
|
Rộng Vừa
|
e
|
â
|
o
|
Rộng
|
ă
a
|
Biểu đồ vị trí âm tiếng Việt do GS Han lập
Vài ghi chú trong trang web Wikipedia nói trên tỏ ra những
nhận định của giáo sư Lê Ngọc Trụ trước giáo sư Han 9 năm đã tỏ ra đúng đắn. Đó
là:
- Ông không cần phân biệt hình môi ở những âm có cùng vị
trí lưỡi và độ rộng vòm miệng vì ở mỗi vị trí với mỗi độ rộng nhất định thì
tiếng Việt chỉ có một kiểu môi thôi. Thế nên bảng của ông chỉ có 3 cột, còn
bảng vị trí âm của IPA có đến 6 cột (vì phải phân biệt âm tròn và âm không tròn
môi). Trang Wikipedia viết (lược dịch): “Tất cả các nguyên âm (tiếng Việt)
đều không phải âm tròn ngoại trừ 3 nguyên âm ở vị trí sau (là tròn): u, ô, o.”
- Nhận định khác của Lê Ngọc Trụ là “ă là a ngắn và â là ơ
ngắn” cũng được trang web này viết như sau:
â và ă
được phát âm ngắn – ngắn hơn các nguyên âm khác
* ă với a: 2 nguyên âm a
ngắn (ă) và a dài (a) có âm vị khác nhau, phân biệt chỉ ở độ dài mà thôi (chứ
không phải ở chất âm).
* â với ơ: Giáo sư Han
(năm 1966) nêu nhận xét rằng â và ơ khác nhau cả về độ dài lẫn độ cao của lưỡi,
nhưng sự khác biệt về độ dài có lẽ là sự phân biệt chính yếu.”
Nếu bảo ơ ngắn là â (không phân biệt độ cao lưỡi) thì hệ
thống nguyên âm của tiếng Việt rút lại chỉ có 9 kiểu phân biệt rạch ròi, không
thể lẫn lộn âm này với âm kia.
Trước
|
Giữa
|
Sau
|
|
Hẹp
|
i/y
|
ư
|
u
|
Hơi Hẹp
|
ê
|
ơ â
|
ô
|
Hơi rộng
|
e
|
o
|
|
Rộng
|
ă
a
|
Biểu đồ vị trí âm tiếng Việt
Tức là chỉ có 9 kiểu vị trí âm, thêm yếu tố gắt vào thì
được hai âm nữa là ă và â.
Xét bảng vị trí nguyên âm của IPA dưới đây với 28 âm tất
cả (màu đỏ là âm Việt, viết lại thành chữ), thì khả năng phân biệt 9 nguyên âm
Việt là quá dễ. Có thể nói “độ phân giải” của tiếng Việt rất thấp, tức là rất
dễ xử lý, không hề cần phải tinh tế chính xác cao. Thế mà ngày nay đa số dân ta
vẫn không làm được! Mà ngày trước nếu cha ông ta không làm được thì tại sao
những người tạo ra chữ quốc ngữ lại thấy có khác biệt mà ghi sự khác biệt đó
ra. Vậy có thể nói sự đọc trại âm ở những người có học chỉ thể hiện một lối
sống lười biếng. Ngày càng có nhiều âm đọc trại chứng tỏ dân ta ngày càng lười
biếng. Cứ cái đà này, mai kia chỉ còn có một nguyên âm “ơ” thôi. Vậy nên không
được nại bất cứ lý do gì mà lơ đi và chấp nhận cách phát âm sai trong môi
trường học thuật rồi bảo rằng đó là cách phát âm địa phương.
Bảng vị trí nguyên âm của Hiệp Hội IPA
Một khi phát âm “rượu” thành “riệu” hay “rựu” hay “rụ”
thì phải bảo là các cách phát âm này sai chứ không thể xuê xoa bảo rằng đó là
đặc trưng phát âm của từng vùng. Trong thực tế tiếng “rượu” là một tiếng có thể
phát âm được đúng với phiên âm của nó là [rượu] hay gì gì đó mà IPA ghi ra.
Tương tự, “cừu” không thể được phát âm thành “kìu” hay “cù”; “thầy” không thể đọc
thành “thày” hay “cằm” thành “cầm” hoặc “càm”, “ướp” thành “ớp”. Mặc dù vẫn
biết khi nói một câu mà phát âm sai vài từ thì người nghe vẫn hiểu đúng ý cả
câu. Nhưng việc luyện tập để có được cách phát âm đúng không khó, và một khi đã
phát âm đúng được thì vấn đề chính tả sẽ trở nên dễ dàng.
Nhận xét và phương pháp sửa chữa
Phát âm phân biệt được 9 âm cơ bản tuy dễ nhưng vẫn là
tương đối khó với một số người. Ở một số địa phương người ta phát âm những cặp
âm tương cận (có vị trí kế nhau trong biểu đồ trên) thành 1 kiểu. Những trường
hợp sau là điển hình các sai sót cần sửa chữa trong phát âm.
* [o] và [ô] lẫn lộn, “con cóc” nói thành “côông cốc”
(kiểu sai của người miền Nam
* Ngày nay lại có khuynh hướng bẻ âm [a] thành âm [e],
“các bạn” nói thành “kéc bẹng” như đã đề cập, cũng vì [a] và [e] liền nhau
trong biểu đồ, tức là người nói đã không hạ hàm xuống thấp đủ lại nâng đầu lưỡi
cao hơn.
* [ưu] bị đọc thành [iu] vì âm [ư] là âm giữa đã bị biến
thành âm trước hóa ra [i]. Phần trước của lưỡi đã được nâng quá mức cần thiết,
có lẽ do cố gắng phân biệt khỏi âm [u] sắp phát ra. Cho nên “cừu” nói thành
“kìu”, “hươu” thành “hiêu”.
* [ưu] bị đọc thành [u], “tựu” nói thành “tụ”, lại là do
người nói có vẻ không cần phân biệt âm [ư] khỏi âm [u] sau nó. [ư] và [u] gần
vị trí phát âm đã bị đánh đồng. Nên nếu yêu cầu nói chậm thì họ cũng chỉ nói là
[tuụ], sai vẫn hoàn sai.
* Trường hợp “ướp” đọc thành “ớp” cũng tương tự trường hợp
vừa nêu. Có thể bảo rằng hai trường hợp này xảy ra là do người nói không vận
động lưỡi đủ linh hoạt.
* “ă” và “â” cũng hay bị lẫn lộn: “cái cằm” bị nói thành
“cái cầm”. Hai âm này cùng là âm giữa và cùng là âm gắt nhưng có độ rộng khác nhau.
* “ê” đọc thành “ơ”: “chết” biến thành “chớt”: cũng là do
âm trước biến thành âm sau.
* Âm [i] Nam bộ hơi sâu (xích vào giữa gần với âm [ư])
trong khi ở các miền khác người ta phát âm [i] rõ là âm ngoài hơn. Người miền Nam
* [uô] đọc thành [uâ]: “Ban Mê Thuột” đọc thành “Ban Mê
Thuật”, “cuốn sách” đọc thành “quấn sách”: do phát âm nhanh, [ô] biến thành âm
gắt gần nó là [â].
* những kiểu sai như “khúc khuỷu” đọc thành “khúc khỉu”,
“ngoằn ngoèo” đọc thành “ngoằn nghèo” hoặc thậm chí “ngằn nghèo” thì lỗi là do
từ thời niên thiếu, chưa nghe ai nói những tiếng uyên bác như vậy đã phải đánh
vật với chúng trong cuốn tập đánh vần mà bên cạnh lại có một người thầy cùng
hoàn cảnh với mình.
* [ay] đọc thành [ây]: “dạy học” bị đọc thành “dậy học” và
đang dần dần lấy luôn chính tả của chữ “thức dậy”. “dày/giày vò” cũng biến
thành “dầy/giầy vò”. Trường hợp này vì xuất hiện bằng cả chữ viết chứ không
riêng gì âm thanh nên rất khó phân biệt đúng sai. Thường thì do các tác giả nói
giọng Bắc có thói quen mình nói làm sao thì viết làm vậy, không giống các tác
giả nói giọng Nam hay Trung đã rất khổ sở khi viết vì thường phải dùng đến “Việt Ngữ Chánh Tả Tự Vị”. Người Nam
Để sửa chữa cách phát âm sai, dễ nhất là yêu cầu
người học phát âm lần lượt các cặp âm hay lẫn lộn, trong khi cố phân biệt chúng
với nhau:
Đối với nguyên âm đơn:
O – Ô: “cô co cổ”, “ cái rổ rỏ nước”, “bố bó tay”...
A – E: “nón cát-két”, “cái bát bể nát bét”, “hát chứ đừng
hét”, “đi len trong đám lan”...
Ê – Ơ: “tôi hên hơn anh”, “hớt hết tóc”, “con rết rớt
xuống”...
vân vân.
Việc nghĩ ra các ví dụ để thực hành tương đối dễ,
bất kỳ giáo viên nào cũng có thể làm được và ra bài tập phát âm cho học sinh
của mình tùy theo đặc thù của mỗi lớp. Với những người không có điều kiện đến
lớp cũng có thể tự rèn cách phát âm của mình bằng cách áp dụng phương pháp này.
Trong khi luyện tập thanh nhạc, ca sĩ cũng luôn phải xướng các âm nguyên của
ngôn ngữ mình để khi hát mới “tròn vành rõ chữ”. (Có điều buồn cười là đa số ca
sĩ Việt Nam
Kiến thức về ngữ âm của người hướng dẫn sẽ giúp ích rất
nhiều cho việc chỉnh sửa nguyên âm sai, một khi biết lỗi phát âm do khẩu độ,
hay do lưỡi, môi thì chỉ cần chú tâm vào tác nhân sai để ra bài tập, tiết kiệm
được thời giờ. Lại nữa, có một nghịch lý trong khi học các kỹ năng là nếu tập
sai nhiều lần một động tác nào thì động tác sai đó sẽ trở nên cố định, sau đó
người học lại tưởng rằng làm như vậy mới đúng.
Bài tập điển hình để sửa lỗi “a = e” là yêu cầu học viên
há to miệng, to đến mức đút được 3 ngón tay xếp thẳng đứng vào, và nói “a”.
Biết được khẩu độ lớn nhất của mình rồi người đó sẽ có thể tự điểu chỉnh sau
này.
Để thấy được độ cao lưỡi, có thể yêu cầu học viên giữ hàm
cứng ngắc, đọc “i, ư, u” và nhận xét hoạt động của lưỡi.
Đối với nguyên âm kép:
* Vần “au” thường bị người Nam nói thành “ao” không phải
do “o” và “u” kế nhau mà thực ra họ đã đọc đúng phiên âm: hãy để ý cách đọc tên
nhạc sĩ “Strauss”, nếu phiên qua chữ Việt hiện tại thì phải là “straos”. Ghi âm
[au] bằng “ao” là một nhầm lẫn của tổ tiên ta: “lao xao mặt nước ao” đúng ra đã
phải được ghi là “lau xau mặt nước au”. Còn “cây cau sau hè” lẽ ra phải viết là
“cây cău său hè” mới đúng. Tức là tiếng Việt hoàn toàn không có vần “ao”. Nhưng
một khi đã qui ước thành cách viết hiện nay rồi thì lỗi phát âm của người Nam
trong vần “au” là do họ đã không đọc nhanh, gắt âm [a] của vần này.
* Vần “ay” bị đọc thành “ai”: đây cũng là vấn đề về âm
gắt. “a” của “ay” chính ra là “ă”
tức là a ngắn.
* Vần “ưu” bị
đọc thành “u” hoặc thành “iu”: Để giải quyết cần đọc chậm lại, nối từng âm vào
với nhau.
Nói chung các
lỗi phát âm kép chỉ có thể sửa bằng cách cho phát âm từ từ từng âm của vần.
Không bao giờ nên đọc vần mẫu và cho lặp lại. Dù người đọc mẫu có chính xác đến
đâu đi nữa thì người học cũng chỉ nghe được theo cái tai đã sai của họ thôi. Nó
cũng giống như việc một ca sĩ cải lương, không luyện xướng âm tân nhạc mà khi
nghe một bài hát tây phương thích quá đòi hát theo vậy. Cung điệu tây phương sẽ
biến mất, chỉ còn những cao độ lơ lớ mà thôi.
Âm gắt
“Cằm” đọc thành
“càm” cũng do nguyên nhân không gắt đủ. Mới đây tôi nghe một em sinh viên Việt
kiều đọc “vun đắp” thành “vun đáp” cũng vì em không biết cách làm gắt âm “ă”.
Hầu hết người nước ngoài khi nói tiếng Việt đều mắc lỗi này. Cũng có khi làm
gắt sai thì “cằm” lại hóa thành “cầm”, miệng không rộng đủ, biến ă thành â dù
cho đã gắt đủ và giữ đúng vị trí lưỡi là âm giữa. Muốn sửa chỉ cần đọc phân
biệt liên tiếp các âm gắt cùng phụ âm cuối, như “Ân ăn gian”, “Lân lăn lộn”,
“Thất thắt nơ”, “nhạc réo rắt rất hay”, “thần thằn lằn”... Hoặc đơn giản hơn
chỉ cần tập “áp, ắp, ấp”, “an, ăn, ân”, “ác, ắc, ấc”...
Phụ Âm
Những nhà ngữ âm học định nghĩa phụ âm khá phức tạp đối với những người
bình thường. Có thể nói nôm na phụ âm là những cách thế do môi, răng, lưỡi và
yết hầu tạo nên sự khác biệt khi phát cùng một nguyên âm. Bật môi nhẹ trong khi
phát âm [a] ta có phụ âm “b” tạo thành tiếng “ba”, bật môi mạnh cũng với âm [a]
ta có phụ âm “p” và tạo thành tiếng “pa”, nếu mở hầu để thông lên mũi rồi bật
môi với âm [a] ta có phụ âm “m” và tạo thành tiếng “ma”.
Khoa Ngôn Ngữ Học trường Đại Học Lausanne (Thụy Sĩ) định nghĩa:
“Nếu luồng hơi bị chặn hoàn toàn hay một phần thì âm tạo ra được gọi là phụ
âm. Điều này phân biệt phụ âm với nguyên âm.”[5]
Không có phụ âm kép trong tiếng Việt. Khi làm phụ âm đầu, các phụ âm tiếng
Việt có âm rõ ràng như bảng sau, nhưng khi đi cuối, nó chỉ giúp tạo thành vần
và không bao giờ được đọc rõ ràng.
Chữ
|
Âm
|
Ví dụ
|
b
|
b
|
bướng bỉnh, bầu bí
|
c
|
k
|
con cua, cái cổ, cơ cấu
|
d
|
j
|
dềnh dàng, du di
|
đ
|
d
|
đang đêm đốt đèn đi đâu
đấy
|
f
|
f
|
cà-fê, fax
|
g / gh
|
g
|
ghê gớm, gầy guộc, ghìm
|
gi
|
z
|
gia giáo, giòng giõi
|
k
|
k
|
ka-ki, kín kẽ
|
kh
|
khuyến khích, không khí
|
|
l
|
l
|
lầm lẫn, lung linh
|
m
|
m
|
môi mép, mũm mĩm
|
n
|
n
|
năn nỉ, núng nính
|
nh
|
nhỏ nhẹ, nhí nhảnh
|
|
ng / ngh
|
η
|
nghi ngờ, ngoan ngoãn,
nghề nghiệp
|
p
|
p
|
Sa-pa,
pê-đê, pa-tê
|
ph
|
f
|
phì phèo, phương pháp
|
qu
|
kw
|
quê quán, quỉ quyệt
|
r
|
r
|
rỉ rả,
|
s
|
ʃ
|
sung sướng, san sẻ
|
t
|
t
|
tung tăng, tí toáy
|
th
|
thanh thản, thì thào
|
|
tr
|
ʧ
|
trí trá, trẻ trung
|
v
|
v / bj
|
vui vẻ, vừa vặn
|
x
|
s
|
xum xuê, xinh xắn
|
z / dz
|
z
|
zê-rô, Ziên Hồng, Dzũng
|
Chỉ có 8 phụ âm cuối như sau:
phụ âm cuối
|
ví dụ
|
đọc giống với
|
c
|
ác, óc
|
a:g, ɔg
|
ch
|
ách, ích, ếch
|
æk, ɪk, eɪk
|
m
|
am, im
|
a:m, i:m
|
n
|
an, in
|
a:n, i:n hoặc ɪn
|
ng
|
ang, ung
|
aη, uη
|
nh
|
anh, ênh
|
|
p
|
áp, íp
|
ab, ib
|
t
|
át, ít
|
at, i:t hoặc ɪt
|
Phụ âm đầu
Lỗi phát âm phụ âm không quan trọng trong tiếng Việt vì
dấu giọng và vần đã đảm trách gần hết việc tạo nghĩa cho một từ. Hơn nữa, khi
nói 2 từ một lúc thì dù phụ âm có sai tới mức nào đi nữa người nghe cũng vẫn
nhận ra đúng ý người nói. Đó là trong thực tế đàm thoại thông thường, nhưng
trong môi trường học tập khoa bảng, người ta bảo rằng phát âm lẫn lộn phụ âm là
nói ngọng.
Sau năm 1975, người miền Nam Nam
Dần dần, cái văn minh của Sài Gòn đã làm cho những người
“đi giải phóng” họ phải học theo và phần nào đã tự sửa được những cách phát âm
sai của mình. Việc này đúng với qui luật lịch sử về đồng hóa: khi chinh phục
được một dân tộc có văn hóa cao hơn mình, chính kẻ đi chinh phục mới là kẻ sẽ
bị đồng hóa.
Nói chung, đến nay việc phân biệt phụ âm của người Việt ta
là khá chính xác, ngoại trừ một số cặp hay lẫn lộn sau.
* [b] và [p]:
gần như không có từ bắt đầu bằng “p” nên đa số người Việt phát âm [p] thành [b]
(cùng là âm môi môi) tuy chỉ có vài từ mang âm [p] như số pi, Pi-ta-go, Sa-pa,
cục pin... Âm [p] thực ra chỉ là âm cứng của [b] nên vẫn có thể tập phát âm
đúng được, làm giàu thêm cho tiếng Việt.
* Chữ phụ âm kép
“tr” thường được phát âm thành [ts]
là âm của “ch” và đây là điều không thể chấp nhận. Một số người khác lại đọc
thành [ʧ] của tiếng Anh, điều này cũng chấp nhận được theo nguyên tắc “có phân
biệt là đủ”.
* Chữ “v” được
người Nam phát âm bằng môi-môi, trong khi người Bắc dùng răng-môi. Đây đích
thực là địa phương tính của âm và hoàn toàn chấp nhận được. Nhưng một khi đọc
“v” thành [j], tức là không dùng tới môi nữa (chữ “về” nói thành [jề] chẳng hạn)
là sai, vì đây là âm của chữ “dề”. Những người Nam Nam
* Tương tự như trên và cũng là địa phương tính, âm [f] được người miền Nam phát bằng
môi-môi (là cách phát âm [p]), tuy môi không khép chặt vì còn phải thổi gió
(gió là âm của [h]). Thế nên tiền nhân mới ký
hiệu bằng “ph”. (Điều này góp thêm phần vào giả thiết chữ quốc ngữ được tạo
dựng đầu tiên ở miền Nam
Hai trường hợp răng-môi biến thành môi-môi ở Nam Bộ đã làm
vài người giải thích rằng do người miền Nam thường mất răng cửa nên đã phải
thay răng bằng môi. Và khi học nói với người móm dĩ nhiên con trẻ sẽ không dùng
tới răng.(?)
* Có sách nói “d”
và “gi” là tuyệt đối bằng nhau, thậm chí bằng cả “r” (ở miền Bắc) và cùng đọc là [z]. Nếu thực vậy thì rõ ràng về
mặt luận lý không cần phải tạo ra đến 3 chữ như vậy. Nhất là phải chịu cái nguy
hiểm khi “d” Việt lại có cách phát âm lỏi ra khỏi hệ thống La-tinh. Cứ để “d”
mang âm “đ” rồi “gi” thay luôn cho nó có phải tiện hơn không? Càng khỏi phải
mất công lấy một ký tự cổ của La-tinh là chữ eth (δ) làm âm [đ]. Các
cụ người Bắc có học luôn luôn uốn lưỡi hơn một chút khi đọc “gi” (thành [ʒ]) và khi đọc “d” thì thẳng lưỡi
(thành [z]). Còn các cụ người Nam
*
“l” và “n”:
- “Nái xe nam nạng qua nạng nại, neo nên nề, nật nuôn.” (Lái xe lam lạng
qua lạng lại, leo lên lề, lật luôn): Do lưỡi đã cong không đủ, có thể do
lưỡi cứng quá hoặc ngắn quá. Cũng có thể do việc đơn giản hóa hoạt động của
lưỡi. Tuy nhiên không thấy các dân tộc tây phương mắc lỗi này. Vậy là do di
truyền, lưỡi người Việt có khuyết tật?
- “Cái lày la lá cái kia” (Cái này na ná cái kia): theo cách lý giải
trên thì lại do lưỡi dài quá hoặc mềm oặt. Và chắc cũng do di truyền khuyết tật
của lưỡi, các Hoa kiều ở Chợ Lớn luôn mắc lỗi phát âm này, thậm chí họ còn lộn
âm [đ] thành âm [l], thế nên mới có giai thoại “cho ngộ lái”. Cũng cần biết
thêm rằng [n] và [đ] của tiếng Việt được phát ra bằng hoạt động hất vào của
lưỡi. Đây là một đặc thù của tiếng Việt nên Hoa kiều không học được cũng phải.
Hai trường hợp trên thì còn có thể sửa chữa được bằng
luyện tập công phu, cho người học đọc phân biệt từng cặp.
- Nhưng
trường hợp “Nẫn nộn cái lày thành cái
lọ” (Lẫn lộn cái này thành cái nọ) thì là một khủng hoảng không thể giải
thích được và cũng vô phương sửa chữa. Kiểu sai này làm người nghe hoàn toàn
không hiểu. Tôi đã từng làm việc cho một người chủ có kiểu phát âm này. Anh ta
biết khuyết điểm của mình, đã cố sửa và có tiến bộ tuy rất chậm. Nhưng thực ra,
trong mỗi câu nói anh ta chỉ sai theo một kiểu. Cái ví dụ ở đầu đoạn này là một
ví dụ tiếu lâm mang tính áp đặt mà thôi.
* “Nh” và “Gi”
“Giưng mà”, “ở già”
(nhưng mà, ở nhà). Cách phát âm địa phương, gặp ở Huế và cả một số vùng ở
miền Bắc. Âm [nh] được đọc thành [gi].
Có người đã dùng hiện tượng này để giải thích chữ “Giời”
chẳng qua là chữ “Nhời” mà chữ “Nhời” lại là âm trại của “Lời”, cho nên “Đức
Chúa Lời (Word)” biến thành “Đức Chúa Nhời” rồi thành “Đức Chúa Giời”. Nhưng có
thực câu than “Ối giời ôi” chỉ xuất hiện sau khi có quốc ngữ và sau khi đạo
Công Giáo đã được truyền đến thôn quê miền Bắc? Cũng khó xác định vì trước chữ
quốc ngữ ta chỉ có chữ nôm mà chữ “trời” nôm viết bằng chữ “thiên” 天 ở
trên để lấy nghĩa và chữ “viết” 曰 ở dưới để lấy âm, chữ “viết”
có nghĩa Việt là “lời”, vậy suy ra ngày xưa cha ông ta gọi trời là “lời” thực
sao, hay các cụ nói “giời nói” chứ không phải “lời nói”? Và giải thích lại, cha
ông ta không gọi trời là “lời” mà lại nói là “giời giẽ” thay cho “lời lẽ” nên
cái chữ nôm có “thiên” ở trên và “viết” ở dưới sẽ đọc là “giời”. Và ngày đó
không có tiếng “trời”. Vậy phiên âm câu đầu của “Chinh Phụ Ngâm” là “Thủa trời
đất nổi cơn gió bụi” là sai, phải phiên là “Thủa giời đất nổi cơn gió
bụi”... Lại nữa, trong bản Kiều nôm “Trăm năm trong cõi...” có chữ “trăm” nôm
viết bằng “bách” (百) ở trên và “lâm” (林 để lấy âm) ở dưới. Suy ra ngày xưa các cụ nói
“trăm” là “lăm”. Hay là quả thật có liên hệ giữa “tr” với “l”?
* Không biết “tr” có quan hệ về âm với “l” không, chỉ biết
“tr” đã bị ngọng thành một âm rất giống
âm của chữ “t” và câu pha tiếng “con tâu tắng nằm ở gốc cây te tụi, nó tòn
tùng tục như cái tống teo” đã trở nên nổi tiếng cách nay nửa thế kỷ.
* Câu pha tiếng trên tuy nổi tiếng nhưng hiện tại lại
không phổ thông bằng câu “con cá gô ở trong cái gổ, nó kêu gột gột.” Đây là
hiện tượng ngọng âm [r] thành âm [g]
ở một số vùng Nam
* Nói vậy chứ hiện nay chưa thấy ai dám viết như vậy, kể
cả trong các web-log (blog).[6]
Khi lướt qua các blog của thanh niên Việt Nam
* “s” và “x”:
“s” là một âm đục, gần giống [ʃ], khi phát âm lưỡi cong hơn âm của “x”. Người
miền Nam
Không chỉ đánh đồng cách phát âm “s” và “x”, các ca sĩ
thời thượng còn phát âm “r”, “d” và “gi” thành “z”, và “tr” thành “ch”.[8]
Tất cả những lỗi phát âm này được họ mệnh danh là hát theo giọng chuẩn Hà Nội.
May quá họ không nói là chuẩn “Hà Lội”.
Phụ âm cuối
Người miền Nam hay bị phê bình là nói không đúng phụ âm
cuối. Tuy nhiên, nếu xét trên quan điểm phát âm đúng là phát âm phân biệt thì
không có nhiều lỗi phát âm của người miền Nam
“t” biến thành “c”
hay “ch”: “sát” thành “sác”, “nhứt” thành “nhức”... Nhưng trong từ “ít”, họ
vẫn đọc đúng phụ âm cuối “t”, cái khác biệt là họ làm âm “i” trở nên quá ngắn,
chứ không đọc thành “ích”.
“n” biến thành
“ng”:
Người Nam đọc tiếng “anh” là [a-nh] trong khi người
Bắc đọc là [æη] trong đó [æ] hơi gắt: về điểm này, đã xuất hiện một âm không ký
hiệu trong chữ Việt, âm [æ], tuy nhiên chỉ ngoại lệ ở vần “anh” và vần “ach” mà
thôi. Không có trường hợp đọc khác nên ký hiệu vẫn dùng được: dù đọc [a-nh] hay
[æη] người nghe cũng hiểu một nghĩa “anh”.
Tuy nhiên, về mặt hiệu quả của ngôn ngữ, không nhất
thiết phải phát đúng âm mà điều quan trọng là sự phân biệt rạch ròi giữa các
âm. Nếu “Ôi thôi! Tôi toi rồi” nói thành “Oi thoi! Toi toi ròi” hay “Ôi thôi!
Tôi tôi rồi” thì quả thật không chịu được. Hay “anh An ăn cơm” nói thành “an An
an cơm”, “chú chim Khướu khiếu nại với ông Bồ Nông” nói thành “chú chim Khiếu
khiếu nại...” vân vân…
[1] đọc
“en-lờ” là sai. khi đọc nhanh “e-lờ” đã cho đúng hiệu quả.
[2] đọc
“ét-sờ” là sai; khi đọc nhanh “e-sờ” đã cho đúng hiệu quả.
[3] Người Nam
không dùng âm răng môi ([f], [v]) như người Bắc.
[4] Trích
“Việt Ngữ Chính Tả Tự Vị”.
[5] If the
airstream is partially or totally blocked, the sound produced is a consonant.
That's what distinguishes consonants from vowels.
[6] Nhưng đến hôm nay (tháng 8/2009) thì thấy rồi.
[7] cần
phân biệt ý nghĩa chữ “nhà quê” ở đây. Ở đây nó mang nghĩa xấu, tuy rằng trong
các trường hợp khác chữ “nhà quê” hay “thôn quê” luôn mang một ý nghĩa cao quí
nào đó.
[8] kể cả các ca sĩ Sài Gòn cũ và hải ngoại bây giờ,
trong cuộc đời nghe nhạc của tôi, chỉ thấy có đúng 1 nữ ca sĩ phân biệt được
các phụ âm đầu, và ca sĩ này được Văn Cao rất yêu thích.
No comments:
Post a Comment