Tiếng Việt Vỡ Lòng: Đánh Vần

Phàm lệ: Để viết và đọc bài này, chúng ta mặc nhiên tuân thủ qui trình nghe-nói-đọc-viết trong việc học ngôn ngữ. Và bài này chỉ nhằm hình thành quan điểm để dạy đọc chữ Việt cho người đã biết nói tiếng Việt.

Hai tiếng “đánh vần” thường được dịch sang tiếng Anh là “spell” thực ra không đúng. “Spell” chỉ có nghĩa là gọi tên lần lượt từng chữ cái trong một từ mà thôi. Người Âu Châu không có khái niệm “đánh vần” của Việt Nam vì họ không bao giờ “đánh vần”.

“Đánh vần” là một từ bình dân, có từ “đánh” dùng trong “đánh tráo”, “đánh đu”, “đánh đàn”... Từ “đánh vần” dùng để chỉ hoạt động nối các vần có sẵn với phụ âm đầu để thành tiếng trong khi học Việt Ngữ, hoạt động này còn được gọi là “ghép vần”. Tuy nhiên muốn “đánh vần” thì phải thuộc lòng cách phát âm của tất cả các vần mà việc thuộc lòng này lại đòi hỏi một quá trình học khá vất vả. Việc “đánh vần” chỉ có thể làm được sau khi “học vần” tức là học ghép âm để tạo vần.

Vần là một đơn vị âm độc lập bắt đầu bằng nguyên âm và có thể kết thúc bằng phụ âm, không phân biệt thanh điệu. (Thí dụ “người” và “cưới” có cùng vần “ươi”; “răng”, “trắng”, “bằng” có cùng vần “ăng”; và dĩ nhiên “a”, “ca”, “ba” có vần “a”.) Vần ở đây không giống vần (theo trắc bằng) trong thi ca. Sự “hiệp vần” là việc sắp xếp vần trắc bằng[1] giống nhau ở một số vị trí trong các câu thơ kế tiếp nhau. Khái niệm về “vần” thì ngôn ngữ nào cũng có (có thể tra trong appendix “Rhyme” của các từ điển). 

Đặc điểm của vần Việt Ngữ:

Vần có thể chỉ là một nguyên âm. (Như đã biết, có 11 nguyên âm viết bởi 12 mẫu tự. Tuy nhiên ă và â không thể đứng một mình để tạo thành vần vì 2 chữ cái này có âm ngắn.) Có 9 vần nguyên âm đơn.

1	2	3	4	5	6	7	8	9
a	e	ê	i	o	ô	ơ	u	ư

Vần có thể là nguyên âm đôi. (Không cần xét đến việc các chữ cái biến thành bán nguyên âm khi ghép). 2 âm nguyên kề nhau tạo thành vần nguyên âm đôi (có một số tổ hợp không có trong tiếng Việt như “ae”, “oê”, “io”... và có một số tổ hợp chỉ hiện hữu nếu có thêm âm sau như iê/yê, oă, uô, uâ, ươ): Có 24 vần nguyên âm đôi (nhị trùng âm, diphthong):

1	ai	hai		9	ia	bia		17	ua	cua
2	ao	bao		10	iu	thiu		18	uê	huê
3	au	đau		11	oa	hoa		19	ui	chui
4	ay	tay		12	oe	khoe		20	uơ	huơ tay
5	âu	câu		13	oi	coi		21	uy	duy
6	ây	cây		14	oo	boong		22	ưa	cưa
7	eo	beo		15	ơi	bơi		23	ưi	gửi
8	êu	rêu		16	ôi	đôi		24	ưu	mưu

Vần có thể là nguyên âm ba: (Vần “uya” khi có phụ âm sau thì biến thành “uyê”, vậy nên “uya” không bao giờ có phụ âm sau. Vần “iêu” khi không có phụ âm phía trước mà vẫn thành tiếng thì viết thành “yêu”: “i” đổi thành “y”.) Có 10 vần nguyên âm ba (tam trùng âm, triphthong) nếu không kể "oao" trong chữ duy nhất "ngoao" mô tả tiếng mèo kêu:

1	iêu	liêu xiêu		6	uya	khuya
2	oai	xoài, khoai		7	uây	nguẩy
3	oay	loay hoay		8	uyu	khúc khuỷu
4	oeo	ngoằn ngoèo		9	ươi	đười ươi
5	uôi	đuôi		10	ươu	hươu

Vần có thể có phụ âm cuối.

Có 8 phụ âm được dùng ở cuối từ. Chúng không được phát âm trọn vẹn mà chỉ vừa đủ để gây ảnh hưởng vào nguyên âm đứng trước. (Thế nên có người gọi các phụ âm này bằng những thuật ngữ như “tắc”, “bập vào”, “bật ra”... để nhấn mạnh rằng các phụ âm cuối này không ảnh hưởng đến nguyên âm của tiếng kế tiếp nếu có.)

1	c	ác, éc, óc, ắc		5	m	am, im, bom,
2	ch	ách, ếch, ích		6	n	an, in, con
3	p	áp, úp, ấp, ắp, híp, xếp		7	ng	đang, sung, leng-keng
4	t	át, hét, hót, cắt, cất		8	nh	đanh, binh, lênh-đênh

Chỉ có một số các tổ hợp nguyên âm ghép với một số phụ âm cuối nhất định chứ không ghép tự do (ví dụ không có vần “unh”; không có vần “oă” nhưng tổ hợp “oă” lại gắn với phụ âm thành “oăn” hay “oăt”, “oăc”...), thế nên số vần có phụ âm cuối không phải là

(9 nguyên âm + 24 nhị trùng + 10 tam trùng) x 8 phụ âm = 43 x 8 = 344 vần,

mà trong thực tế chỉ có khoảng 163 vần. Nói “khoảng” là vì càng ngày càng có thêm vần mới được xử dụng. (Xem bảng vần ở cuối bài).

Vần tiếng Việt luôn mang thanh (ngang, sắc, huyền, hỏi, ngã, nặng). Nhưng các vần có phụ âm cuối “c”, “ch”, “p”, “t” thì chỉ mang 2 thanh là thanh-sắc và thanh-nặng. Nếu đếm tất cả vần mang thanh khác nhau trong thực tế sử dụng thì có khoảng 640 vần. (Không phải 160 x 6 = 960 vần).

Ghép vần:

Dùng một vần có sẵn để ghép vào sau một phụ âm nào đó để tạo thành tiếng thì được gọi là ghép vần:

Ghép vần “ười” với phụ âm “c” sẽ được tiếng “cười”; ghép vần “uống” với phụ âm “l” sẽ được tiếng “luống”, vân vân.

Một vần không ghép sau phụ âm nào cũng có thể tạo thành tiếng (tiếng này bắt đầu bằng nguyên âm): những tiếng “ao”, “ủa”, “ăn”, “uống”... chẳng hạn.

Việc “ghép vần” chỉ có thể làm được sau khi “học vần” tức là học ghép âm để tạo vần.

Có 2 cách học vần:

a) Thính thị trực tiếp: người học nghe phát âm của từng vần và nhớ thuộc lòng, không lý giải, không nhận xét tại sao vần phải được phát âm như thế. Cách này hiện rất phổ biến và hầu như là cách duy nhất để dạy tiếng Việt cho người ngoại quốc.

- Ưu điểm là dễ dạy vì giáo viên không cần có kiến thức về ngữ âm, và không cần đi sâu vào chi tiết; nhất là khi gặp các ngoại lệ viết một đàng đọc một nẻo thì không cần giải thích.

- Nhược điểm: dẫn tới cách phát âm địa phương, đôi khi bị “nhà quê hóa”: Thầy có giọng Nghệ An thì học trò sẽ phát âm giọng Nghệ An. Rất khó học vì phải thuộc lòng đến 163 vần. Không thể phát âm được các vần tuy hợp lý nhưng không có trong tiếng Việt (như vần “ưm”, “oao” “uyn” “uýp”, “uốp”, “uym” hoặc “uêu”, “uên”). Quan trọng nhất là cách này thường dẫn đến yếu kém về chính tả (vì có nhiều âm đọc na ná như nhau).

b) Ráp từng chữ cái: người học tự ráp các âm có trong vần từ trái sang phải, hình thành cách phát âm của mình rồi đối chiếu với vần nghe được từ người dạy. Cách này được áp dụng ở miền Nam trước những năm 1970 nhưng không biết tại sao nay chỉ còn được áp dụng bởi các gia sư hay các bậc phụ huynh dạy con tiếng Việt.

Ví dụ để học vần “oa”, người học đọc to âm “o” rồi kéo dài vào âm “a” sau nó. (Không đọc thành 2 tiếng “o” và “a” rời rạc.) Gặp vần “uông”, người học đọc “u” kéo dài vào “ô” rồi “ng(ờ)” và thành “uông”.

- Nhược điểm: Người học khó hình dung được phương pháp. Dẫn đến khó dạy (khó dạy cũng vì giáo viên phải nắm vững ngữ âm học). Có nhiều ngoại lệ nên nếu sắp xếp thứ tự bài dạy không chính xác sẽ dẫn người học đến ngộ nhận. Không thể dùng cách này để giúp người ngoại quốc học tiếng Việt vì sẽ đưa họ tới cách phát âm nhừa nhựa, lơ lớ và cũng vì họ dễ đưa đặc điểm phát âm của tiếng mẹ đẻ vào.

- Ưu điểm: Người học chỉ cần nhớ âm của bộ mẫu tự Việt nên dễ học, có thể đọc được bất kỳ âm nào viết được trong tiếng Việt, không bao giờ quên vì không cần vận dụng trí nhớ. Người học có cách phát âm riêng của mình và thường là rất phân biệt nên không mắc lỗi chính tả khi viết. Ưu điểm quan trọng là việc học theo phương pháp này dẫn đến một lối phát âm rõ ràng, gọi là “lối phát âm chính tả” thường thấy trong giới khoa bảng trong bất kỳ ngôn ngữ nào (phải vào các trường đại học phương Tây mới thấy lối phát âm này, chứng tỏ người Tây phương học cách phát âm khoa bảng rất trễ, không như người Việt ta, nếu áp dụng phương pháp này thì ngay học sinh cấp 2 đã bắt đầu có cách phát âm khoa bảng rồi.) (Tạm dùng chữ “khoa bảng” để dịch từ “academic”.)

Ghép Âm

Ưu điểm của chữ Việt, một thứ chữ phiên âm, là nó cho phép người dùng ráp âm xuôi theo chiều đọc (từ trái sang phải) để tạo thành tiếng, đúng với cách đọc phiên âm của hệ thống IPA (International Phonetic Alphabet). Tuy có vài ngoại lệ nhưng các ngoại lệ này cũng dễ nhớ và không nhiều.

Do đó việc ghép âm để tạo thành vần có thể được thực hiện chung với phụ âm đầu từ và trở thành cách “đánh vần xuôi”, không đơn thuần chỉ là “ghép âm xuôi”.

Ghép xuôi từng âm từ trái qua phải, giống cách đọc phiên âm quốc tế, sau đó ghép thêm dấu giọng và thành tiếng: ví dụ: Rờ – ư – Rư – ơ – Rươ – u – Rươu – nặng – Rượu (đánh vần bằng âm của chữ chứ không phải bằng tên chữ).

	bước 1	bước 2	bước 3	bước 4	bước 5
ngoài	ng	ngo	ngoa	ngoai	ngoài
rượu	r	rư	rươ	rươu	rượu
nghiêng	ngh	nghi	nghiê	nghiêng

Người học trước tiên cần nhớ âm của từng mẫu tự, cộng thêm âm của các phụ âm đơn và các phụ âm ghép như “ch”, “gi”, “gh”, “kh”, “nh”, “ph”, “qu”, “th” và “tr”. Cũng cần nhớ đặc tính của từng phụ âm cuối, phân biệt chúng với nhau bằng cách đặt môi, lưỡi đúng chỗ.

Lại cần phải chú ý đặc điểm của “y” và 4 ngoại lệ phát âm liên quan đến “a”. Cụ thể như sau:

- “y” mang âm nguyên [i:] nhưng nó làm nguyên âm đứng trước (nếu có) ngắn lại. Nên phải đọc nhanh âm nguyên trước “y”:

“tay” đọc thành [tăi], trong khi “tai” đọc là [tai]

“tuy” đọc thành [twi/tŭi], trong khi “tui” đọc là [tui]

“tây” đọc thành [tâi], trong khi “tơi” đọc là [tơi]

- “cau” đọc là [kău]: âm a bị ngắn lại, khác với “cao” đọc là [kao/kau].

- “kia” đọc là [ki:ơ/kiâ] chứ không phải [ki:a]

- “xưa” đọc là [xươ/xưâ] chứ không phải [xư:a]

- “xua” đọc là [xuơ/xuâ], khác với “xoa” đọc là [xoa/xwa]

(Ghi chú: “ă” là “a” ngắn, “â” là “ơ” ngắn, “ŭ” là “u” ngắn.)

Ghép vần ngược

Xác định phần nguyên và phụ âm cuối (gọi là “vần”) trước, xong ghép phần phụ âm phía trước vào rồi bỏ dấu để thành tiếng. Ví dụ: iêng – ng(ờ) – iêng – nghiêng.

	bước 1	bước  2	bước 3
ngoài	oai	ngoai	ngoài
rượu	ươu	rươu	rượu
nghiêng	iêng	nghiêng

Cách này thoạt nghe thấy dễ vì chỉ có 3 bước, thậm chí 2 bước trong từ “nghiêng” không có dấu thanh, nhưng để làm được, người đọc phải thuộc lòng tất cả các vần (lên đến 163 vần)[2].

Vài nhận xét về cách ghép vần tiếng Việt để phát âm

Không ai đọc một thứ chữ nào mà lại ngồi tỉ mẩn ghép từng con chữ thành từ, đọc to lên rồi mới hiểu từ đó. Thực tế quá trình đọc là chụp hình các từ hay cụm từ, nối kết chúng và hiểu nghĩa của câu. Hoạt động ghép vần chỉ có trong trẻ Việt bắt đầu tập đọc chữ Việt. Khi người ngoại quốc học tiếng Việt, họ có thể không cần tập hoạt động này mà sẽ học thuộc lòng từng từ một như khi ta học tiếng Anh hay tiếng Pháp. Tuy nhiên, người Việt tập ghép vần và dần thành thói quen, rồi hình thành các quan điểm về hệ thống tiếng Việt. Có thể nói các nhận định về tiếng Việt của các nhà ngữ âm học cũng bị ảnh hưởng do quá trình ghép vần thời niên thiếu.

Sử dụng cách ghép vần ngược để dạy tiếng Việt cho trẻ em từ sau năm 1970 ở miền Nam và không biết từ hồi nào ở miền Bắc dẫn đến sự sợ hãi môn ngữ âm ở sinh viên đại học ngữ văn ngày nay. Nó cũng làm các nhà nghiên cứu ngữ âm tưởng lầm chữ Việt cũng giống như các thứ chữ của ngôn ngữ khác trong hệ thống La Tinh, đặc biệt là tiếng Anh hay tiếng Pháp có cách viết một đàng đọc một nẻo. Rồi họ phải mượn các ký hiệu phiên âm của IPA để phiên âm lại chữ Việt. Điều này giống chuyện tìm cách phiên âm các ký hiệu phiên âm.

Không thể đánh vần xuôi trong tiếng Anh. Khi đọc lên mà cứ phát âm từ từ theo thứ tự chữ cái thì rối tung: ha đọc là [ha], nhưng hat đọc là [hæt], rồi hate lại đọc là [hêt]; hay he đọc là [hi] nhưng her là [hơ:] và here lại là [hiơ:]. Chưa nói đến việc những chữ có cách phát âm đúng luật rất hiếm. Thế nên người học tiếng Anh có cái khổ là phải học thêm bộ kí tự phiên âm quốc tế. (Khốn thay bộ kí tự này lại ngày càng cải thiện, thay đổi liên tục.) Hay tiếng Pháp: “femme” lại đọc là [fa:m], “un” đọc là [œõ] nhưng “une” lại là [ÿn]. Thế nên con nít Anh Pháp lệ thuộc vào cách đánh vần ngược khi học mẫu giáo: tất cả những từ có đuôi giống nhau thì phát âm giống nhau: cat, bat, hat, fat, pat, rat cùng vần [æt]; bate, hate, fate, late, rate cùng vần [êt]; une, lune, prune cùng vần [ÿn]; vân vân... Nhưng tiếng Việt không thế: tổ hợp “oa” chẳng hạn, dù sau nó có thế nào đi nữa thì nó vẫn mang âm [oa] như “oan” [oan], “oai” [oai], “oam” [oam], “oạt” [oạt], người đọc có thể yên chí về âm của phần đã ráp được, chỉ lo đi tiếp tới âm phía sau cho đến khi xong từ.

Có ý kiến cho rằng việc ghép vần xuôi cho ra cách phát âm buồn cười do đọc chậm quá, như “cười” biến thành “cư-ời” hay “cừa-i”. Điều này có thể xảy ra nhưng do người đưa ra ý kiến đó chưa hiểu cách đọc phiên âm hoặc chưa có kinh nghiệm tự thân đọc phiên âm khi học ngoại ngữ. Nếu người này tra phiên âm tiếng Anh rồi đọc to lên thì mọi người sẽ “cưa-ì” vào mặt anh ta. Chẳng hạn “scout” có phiên âm [skaut] lại đọc thành “sờ-ca-út” hay “sờ-cau-tờ” hoặc thậm chí “sậc-cáo-tờ” (nghe như “suck out her”) thì người ta sẽ không biết anh ta bú cái gì ra. Ý kiến nói trên phát xuất chẳng qua là từ thói quen “lấy thúng úp voi” đó thôi. Muốn đọc phiên âm trước hết phải từ từ, sau khi các âm đã lần lượt vang đủ trong đầu rồi mới phát âm nhanh lên, phải chấp nhận việc nhị trùng âm biến thành 2 vần, rồi đọc nhanh 2 vần đó thì sẽ có nhị trùng âm; trường hợp tam trùng âm cũng thế: từ 3 vần thành 2 trong đó có một nhị trùng, rồi mới thành 1 vần tam trùng âm do phát âm nhanh một lèo cả 3 âm rời rạc với nhau.

Điều tệ hại của việc dạy ghép vần ngược là nó làm phân hóa đến tận gốc rễ cách phát âm của nhân dân, ai cũng cho tiếng địa phương mình dùng là chuẩn. Dẫn tới quái tượng “giọng chuẩn Hà Nội”, “giọng chuẩn Sài Gòn”. Thế thì thế nào là giọng chuẩn Huế, chuẩn Mỹ Tho, chuẩn Quảng Nam...? Mới đây ở VN lại thấy có ý kiến nên lấy giọng Hà Nội làm giọng chuẩn cho xướng ngôn viên đài truyền hình VN. Hãy nghe giọng Hà Nội bây giờ: “Chủng em giất xung xưởng được chân chọng mời bác vào xơi chẻn giệu.”[3] Nếu đây là giọng chuẩn thì mai kia cứ phải đúng từng chữ và từng dấu giọng này mà viết tiếng Việt, đúng như cái câu trên, “Chủng em... giệu”! Sách “Việt Ngữ Chính Tả Tự Vị” phải được làm lại từ đầu đến cuối. Mà rồi khi cứ cố tình bắt lấy đây là giọng chuẩn thì cả nước có sẽ nói được cái giọng chuẩn này không nếu như con nít cứ tiếp tục học cách đánh vần ngược.

Sự phân hóa này xảy ra do người học bắt chước hoàn toàn đặc điểm phát âm của người dạy. Thầy người Nam dạy phát âm “cau” giống “cao”, “anh” giống “ăn”; trong khi thầy người Bắc lại đọc “rượu” như “diệu”, “cừu” thành “kìu”, “nướu” thành “niếu”... và vô số lỗi phát âm nữa của từng vùng. Cần nhớ là khi ghép vần xuôi, mọi người đọc đều chỉ cần tôn trọng có 12 âm nguyên cơ bản mà thôi. Trong chừng mực nào đó có thể nói dù thầy đọc mẫu  sai, trò vẫn có thể phát đúng âm do trò đọc theo con chữ trên giấy chứ không nhái lại theo thầy. (Có em học trò lớp 2 đã bắt lỗi cô giáo khi cô đọc chữ “mênh mông” là “mên môông”.) Nếu tất cả học sinh đều học theo cách này thì trong tương lai sự khác biệt giữa các “giọng chuẩn” sẽ ngày càng thu hẹp lại. Điều này đã xảy ra trong khuôn viên các trường đại học Mỹ: dù sinh viên là người miền nào đi nữa thì khi phát ngôn chính thức họ cũng phát âm đúng theo phiên âm trong tự điển. Có thể so sánh với cách phát âm của các vị giáo sư trẻ Việt Nam, mỗi vị một vẻ, để thấy là dân ta chưa chú trọng đến điều này.

Và những người chủ trương ghép vần ngược (nhắc lại: ghép vần ngược là cách ghép phụ âm đầu với vần biết sẵn) sẽ làm sao để đọc từ “hừm” khi từ này lần đầu tiên xuất hiện trong các sách truyện, dịch âm chữ “hm” của tiếng Pháp? Hay khi cặp từ “màn/mùng tuyn” xuất hiện trên thị trường để chỉ loại màn/mùng chống muỗi bằng sợi tổng hợp nhẹ bền thời đó thì họ đọc từ “tuyn” thế nào? Làm sao họ đọc chữ “goào” gần đây phiên âm từ chữ “wow”, một thán từ của Anh...? Các vần “ưm”, “uyn”, “oao”, vân vân tuy đều có thể đọc được nhưng lại không có trong ngôn ngữ Việt thuần, tức là không có trong bộ vần mẫu, thì làm sao học cách đọc được. Mặc dù vẫn có vần “uynh” (khuynh đảo, khuỳnh khuỳnh hai cánh tay...)^[4], và vẫn có từ “quào” (phát xuất từ vần “oào”) ráp bởi “qu” và “ào”, mà tiếng Bắc là “cào”^[5].

Một ví dụ nữa là từ “tuýp” trong “đèn tuýp” mà người miền Nam hay gọi là “đèn típ”, hay tên nhà văn Mỹ đã được phiên thành “Mác Tuên”; vần “uýp” và “uên” cũng không có mặc dù có chữ “quên”, nhưng “quên” là do ráp “ên” vào với “quờ” chứ không phải “uên” vào với “cờ”.

Nhìn vào đặc điểm này của việc ghép vần ngược để thấy rằng phương pháp này làm hạn chế sự sáng tạo trong cách viết chữ Việt, đóng khung tiếng Việt trong số vần đã có, làm tiếng Việt ngày càng “giàu đẹp” theo hướng ngược lại.^[6]

Nói cho cùng, trong thực tế không ai ghép vần ngược, mà, khi tập đọc theo cách ghép vần ngược, từ “khoai” chẳng hạn, ai cũng đọc theo thứ tự sau đây mà không để ý đó là mượn từ cách ghép xuôi: “o, a, i, oai, khờ, oai, khoai.” Rõ ràng 3 bước đầu tiên là xuôi. Rồi bước cuối cùng cũng là xuôi khi ghép 2 thành tố phụ âm và vần vào với nhau. Đã xuôi lại còn ngược làm gì cho khổ người học khi bắt anh ta mỗi lần nhìn vào một từ là phải nhìn phía sau trước. Vì: Khi ngưng ở “oai” để nhìn lại phụ âm “khờ”, người học đôi khi quên tuốt là mình vừa ghép được vần gì trước đó để bây giờ ghép với “khờ”. Nếu dạy lớp 1, ai cũng thấy điển hình này.

Cách ghép vần xuôi tuyệt đối không làm người học mắc phải lúng túng này. Nó liên tục từ đầu đến khi xong từ. Nó cũng cho phép phát âm được tất cả các vần có thể có khi dùng bộ chữ Việt. Và một ưu điểm nữa là sau khi đã thành thạo phương pháp ghép vần xuôi, người học có thể đọc phiên âm quốc tế để biết cách phát âm ngoại ngữ, không như ví dụ “sậc-cáo-tờ” ở trên.

Lợi điểm của cách học vần xuôi khi áp dụng vào việc viết

Đọc thông chưa chắc sẽ viết thạo. Thử tượng tượng khi bạn phải viết tiếng Anh mà không có tự điển bên cạnh. Nếu coi chữ Việt như các thứ chữ bình thường khác, ta cũng sẽ rất ngại viết tiếng Việt khi không có một cuốn tự điển tốt trong tầm tay. Bản thân người viết đã từng đến dự một buổi lễ có tiêu đề to tướng dán trên sân khấu là “Hội Nghị Tổng Kết Nghành Giáo Dục Huyện Bình Chánh” (sic). May quá, chữ kia không phải “ngị”! Sai sót này cũng giống chuyện Phó Tổng Thống Dan Quayle của Hoa Kỳ khi làm giám khảo một kỳ thi chính tả cho một trường tiểu học nào đó đã chấm đúng cho một học sinh viết chữ khoai tây là “potatoe”.^[7] Vấn đề ở đây là cuộc thi của trường tiểu học đó là trò trẻ con và ông Quayle không phải là một nhà giáo dục. Không thể vin vào giai thoại này để xuê xoa nói là đến phó tổng thống còn sai nói chi dân thường.^[8] Vấn đề chính tả ở bất kỳ ngôn ngữ nào cũng đều khó khăn và đặc biệt trong việc viết chữ Việt bây giờ, mặc dù lẽ ra nó đã không khó đến thế.

Một khi nắm vững cách ghép vần, có thể nói việc viết một từ tiếng Việt là quá dễ, ít nhất là về mặt ngữ âm, không xét đến các qui luật chính tả của các từ có gốc Hán. Điều này hẳn nhiên là một điểm ưu việt tuyệt đối so với các thứ chữ khác trên thế giới. Cứ việc theo sát cách đọc mà viết ra, xuôi theo thứ tự phát âm. Thí dụ khi phải viết từ “hếu” trong “trắng hếu”, chứ không phải “hiếu” trong “trung hiếu”. Trong từ trước, “trắng hếu”, khi nói lên không có âm hưởng của “i” nên trong từ không có chữ “i”. Còn rõ ràng khi phát âm chậm từ sau, “trung hiếu”, ta nghe rõ ràng có âm “i” trước âm “ê” rồi tận cùng bằng âm “u”. Kể cũng buồn cười, xét vấn đề ngược lại, ngày nay chúng ta sẽ bảo viết “con tim” là sai vì tất cả các ca sĩ đều hát là “con tiêm”, hay “chiều tím” sẽ phải viết lại thành “chiều tiếm” nếu như chúng ta không nghiêm khắc nhận xét và phê bình các quái tượng không biết học hết cấp một chưa mà đã trở thành thần tượng của bao nhiêu thiếu niên mê ca nhạc.

Phụ Lục: Các vần tiếng Việt:

Theo cách sắp thứ tự của Unicode, các dấu âm (dấu mũ, dấu trăng và râu) được kể là các dấu phụ nên bảng vần được liệt kê theo thứ tự sau:

a, ac, âc, ăc, ach, ai, am, âm, ăm, an, ân, ăn, ang, âng, ăng, anh, ao, ap, âp, ăp, at, ât, ăt, au, âu, ay, ây,

e, ê, ec, êc, êch, em, êm, en, ên, eng, ênh, eo, ep, êp, et, êt, êu,

i, ia, ich, iêc, iêm, iên, iêng, iêp, iêt, iêu, im, in, inh, ip, it, iu,

o, ô, ơ, oa, oac, oăc, oach, oai, oăm, oan, oăn, oang, oăng, oanh, oao, oap, oat, oăt, oay, oc, ôc, ơc, oe, oen, oeo, oet, oi, ôi, ơi, om, ôm, ơm, on, ôn, ơn, ong, ông, oong, op, ôp, ơp, ot, ôt, ơt,

u, ư, ua, ưa, uân, uât, uây, uc, ưc, uê, uêch, uênh, ui, ưi, um, ưm, un, ưn, ung, ưng, uơ, uôc, ươc, uôi, ươi, uôm, ươm, uôn, uơn, ươn, uông, ương, ươp, uôt, uơt, ươt, ươu, up, ưp, ut, ưt, ưu, uy, uya, uych, uyên, uyêt, uyêt, uyn, uynh, uyp, uyt, uyu,

y, yêm, yên, yêng, yêt, yêu. (6 vần này, thực tế là 6 tiếng và không dùng để ghép, chỉ thêm dấu thanh mà thôi, trừ “y”.)

HỒNG ĐỨC

23/11/2007

---

^[1] thanh bằng gồm ngang và huyền; thanh trắc gồm các thanh khác.

^[2] Xem Phụ Lục. Tuy nhiên ở con trẻ, thuộc lòng 163 vần này không khó; những đứa trẻ thông minh, kết hợp việc nghe đọc truyện và xem truyện có thể thuộc lòng tất cả vần tiếng Việt trong khoảng từ 6 tháng đến 1 năm. Thậm chí có bé (ở Sơn La) 5 tuổi chỉ xem hát Karaoke cũng thuộc và tự ghép vần để đọc báo được.

[3] Không đưa thêm lỗi “nờ thấp nờ cao” vào câu diễu này vì không nhiều người Hà Nội mắc lỗi này.

^[4] nên có người viết “màn tuynh”

^[5] nhưng “cào” chỉ đơn thuần tả hành động cố cắm sâu vào và kéo rách mà không diễn tả được đường nét cong quẹo của hành động như “quào”.

^[6] Mai kia sẽ không có người dám sáng chế ra chữ mới như Nguyễn Ngọc Tư. Hãy nhớ tới sự sáng tạo khi đọc chữ “ầng ậc” của cô: nó có gì đó giống “ừng ực” của hành động uống, nó làm ta liên tưởng đến nước, nhiều nước, nhưng không phải đang “ùng ục” hay “òng ọc” chảy mà chỉ chực tuôn ra “ồng ộc” vì đã đầy ứ, đầy ắp, nó cũng có gì đó gần với sự tắc nghẹn của “ằng ặc” nhưng câm chứ không thành tiếng, nghẹn là vì muốn tuôn ra mà ra không được. (“... đôi mắt ông đã ầng ậc nước...”)

^[7] đúng ra là “potato”.

^[8] điều này làm tôi nhớ là người ta bây giờ hay lấy tổng thống Mỹ ra để so sánh với những kẻ lãnh đạo phát xít mới, quên rằng tổng thống Mỹ chỉ là một người làm công ăn lương cho dân Mỹ mà thôi, mặc dù lương và chức vụ cao. Hết hạn là bị nghỉ việc.